O zgadze i niestrawności

Budowa układu pokarmowego - funkcje i schemat

Budowa układu pokarmowego jest niezwykle złożona. W skład tego skomplikowanego systemu wchodzi przewód pokarmowy, gruczoły wydzielnicze oraz narządy pomocnicze. Każdy z tych elementów pełni określone funkcje, ale też jest narażony na różnego typu zaburzenia.

 

Czym jest układ pokarmowy?

Układ pokarmowy jest niezwykle rozbudowanym systemem, którego rolą jest przyjmowanie i rozdrabnianie pokarmu, a także trawienie i wchłanianie poszczególnych jego składników oraz wydalanie resztek. Układ ten zaopatruje organizm w niezbędne do życia elementy pozyskiwane z jedzenia, takie jak przede wszystkim:

• tłuszcze,
• białka,
• węglowodany,
• witaminy i minerały,
• woda.

Układ pokarmowy człowieka jest zatem niezbędny do prawidłowego funkcjonowania ustroju. Jednocześnie jest on niezwykle podatny na różnego typu schorzenia i zaburzenia, jak na przykład refluks żołądkowo-przełykowy i towarzyszące mu uczucie palenia, zwane zgagą.

 

Budowa układu pokarmowego

W budowie układu pokarmowego wyróżnia się następujące elementy:

• przewód pokarmowy człowieka, na który składają się:
  
  a) jama ustna – początkowy odcinek, którego granice wyznaczają wargi, podniebienie, rozpostarte między szczęką a żuchwą policzki oraz cieśń gardzieli. Na jej dnie znajduje się język, silnie zaznaczone są też łuki zębowe. Wyściełana jest błoną śluzową, nawilżaną przez ślinę produkowaną przez gruczoły ślinowe - ślinianki.
  
  b) gardło – wąska cewa o długości kilkunastu centymetrów, przez którą pokarm przesuwany jest w dół układu. Dzieli się na 3 części: nosową, ustną i krtaniową. W jego przekroju poprzecznym wyróżnia się kilka warstw, patrząc od wewnątrz, są to: błony śluzowa, podśluzowa, mięśniowa i zewnętrzna - surowicza
  
  c) przełyk – długi (23-25 cm) i wąski (1,5-2,5 cm) kanał zbudowany z tkanki mięśniowo-błoniastej, ulokowany na wysokości klatki piersiowej. Dzieli się na części: szyjną, piersiową i brzuszną. W jego obrębie wyróżnia się 3 czynnościowe zwężenia: górne, środkowe i dolne. Ostatnie z nich pełni rolę zwieracza przełyku. Zaburzenie jego działania jest przyczyną refluksu, czyli wstecznego zarzucania kwaśnej treści pokarmowej z żołądka do przełyku, a niekiedy nawet gardła i jamy ustnej, co powoduje ich podrażnienie i zgagę
  
  d) żołądek – worek mięśniowy o haczykowatym kształcie, składający się z 6 odcinków (wpust, wcięcie wpustowe, dno, trzon, część przedodźwiernikowa, odźwiernik). W jego przekroju poprzecznym wyraźnie zarysowane są 4 warstwy, a są to błony: śluzowa, podśluzowa, mięśniowa i surowicza. Śluzówka zbudowana jest z komórek o wyspecjalizowanych funkcjach, w tym: okładzinowych, głównych, śluzowych i wewnątrzwydzielniczych (więcej na ten temat w dalszej części artykułu)
  
  e)jelito cienkie – najdłuższy ze wszystkich elementów układu pokarmowego. Zwinięty w gęste zwoje, liczy u dorosłego człowieka ok. 6 metrów, przy średniej szerokości do 3 cm. Dzieli się na kilka części, kolejno są to: dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte; miejsce przejścia jelita cienkiego w grube stanowi tzw. zastawka krętniczo-kątnicza;
  
  f) jelito grube – końcowy odcinek układu pokarmowego. W jego anatomii wyróżnić można kątnicę (jelito ślepe), okrężnicę oraz odbytnicę, zakończoną odbytem, przez który resztki pokarmowe i inne zbędne produkty przemiany materii wydalane są na zewnątrz;
  
  
• gruczoły układu pokarmowego, w tym:
  
  a) ślinianki, które dzielą się na duże (przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe) oraz małe, zlokalizowane obficie w błonie śluzowej jamy ustnej;
  
  b) wątroba, największy ze wszystkich gruczołów w organizmie człowieka, pełniący kluczową rolę m.in. w trawieniu tłuszczów oraz w wielu procesach, m.im. metabolicznych, detoksykacyjnych. Złożona jest z 4 płatów;
  
  c) trzustka – haczykowaty organ, składający się 3 części (głowa, trzon i ogon), zbudowany z komórek pęcherzykowych (odpowiadają za wydzielanie enzymów służących do trawienia tłuszczy, białek i cukrów) oraz tzw. wysp Langerhansa (produkują insulinę i glukagon, regulując w ten sposób stężenie glukozy we krwi).

Schemat układu pokarmowego uzupełniają narządy pomocnicze, służące głównie do rozdrabniania pokarmu na wstępnym etapie: język i zęby.

Funkcje układu pokarmowego

Jaką funkcję pełni układ pokarmowy? Wyróżnić można wiele zadań, z których najważniejsze to:

• przyjmowanie i przesuwanie pokarmu wzdłuż przewodu pokarmowego;
• rozdrabnianie pokarmu, zachodzące w takich miejscach, jak jama ustna czy żołądek, zarówno chemiczne (z udziałem enzymów trawiennych) jak też czysto mechaniczne;
• wydzielanie enzymów oraz funkcje motoryczne jelita umożliwiające trawienie pokarmu;
• wchłanianie substancji odżywczych (tłuszczy, węglowodanów, peptydów, witamin) oraz składników mineralnych i wody;
• wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową;
• usuwanie zbędnych produktów przemiany materii (w kale).

Dodatkową rolą układu pokarmowego jest wytwarzanie różnego typu hormonów peptydowych (m.in. gastryna, sekretyna, somatostatyna), pełniących ważne rolę w procesach odżywiania.

 

Etapy trawienia

Trawienie pokarmu jest procesem złożonym, który zachodzi na różnych etapach i za sprawą różnych narządów oraz mechanizmów. Trawienie chemiczne umożliwiają substancje zwane enzymami, powodujące rozkład składników pokarmowych na mniejsze, prostsze cząstki.

Procesy te zachodzą już w jamie ustnej – tu pod wpływem enzymu zwanego amylazą ślinową węglowodany złożone (skrobia, glikogen) są przetwarzane do postaci cukrów prostych.
W żołądku trawione są przede wszystkim białka, a także zemuglowane tłuszcze (zawierające cząstki w postaci ciekłej). W tym przypadku kluczową rolę pełni enzym o nazwie pepsynogen, wytwarzany przez komórki główne błony śluzowej. Jest on aktywowany przez kwas solny (HCl), syntetyzowany w komórkach okładzinowych. Kwas ten powstaje z dodatnich jonów wodorowych (protonów) i ujemnych chlorkowych w wyniku mechanizmu określanego mianem pompy protonowej.

Należy pamiętać, że kwas solny, choć niezbędny, w określonych warunkach może być przyczyną dolegliwości. W przypadku niesprawności dolnego zwieracza przełyku i zarzucaniu treści pokarmowych do przełyku, stanowi czynnik silnie drażniący delikatne śluzówki wyżej położonych części przewodu pokarmowego. Właśnie dlatego w leczeniu objawów refluksu zaleca się stosowanie leków zwanych inhibitorami pompy protonowej, skutecznie hamujących wytwarzanie HCl.

Ostatni etap trawienia zachodzi w jelitach (głównie dwunastnicy i jelicie czczym), w czym uczestniczą enzymy produkowane przez trzustkę i jelito oraz żółć wątrobowa. W tym miejscu trawione są przede wszystkim tłuszcze, a także pozostałe białka i cukry.

Powiązane artykuły:

Sok żołądkowy - co to jest? Skład i pH >>
Żywność funkcjonalna – co to jest? Przykłady >>
Dyspepsja (niestrawność) - co to jest? Objawy i rodzaje >>

 

Autor: Piotr Brzózka

Konsultacja merytoryczna: lekarz gastrolog Ewa Walecka-Kapica

 

Bibliografia:
1. Jak trawiony jest pokarm?, Platforma edukacyjna Ministerstwa Edukacji i Nauki, 
2. Tomasz Powrózek, Fizjologia przewodu pokarmowego, Katedra i Zakład Fizjologii Człowieka, Uniwersytet Medyczny w Lublinie,